Θωρηκτό Ποτέμκιν και Πολίτης Κέην

«Η αντιπαράθεση κοινωνικού και ατομικού τρόπου

 αντίληψης στον κινηματογράφο» 

Υπάρχει άραγε κάποιο νόημα στο να συγκρίνει κανείς αυτές τις δυο «ανυπέρβλητες» ταινίες όσον αφορά την τεχνοτροπία τους; Μόνο για κάποιον που είναι ιστορικός του κινηματογράφου, σκηνοθέτης ή τελοσπάντων ασχολείται επαγγελματικά με το αντικείμενο… Ούτως ή άλλως στον 21^ο αιώνα, πλέον οι επαναστάσεις που έφεραν στο τεχνικό μέρος έχουν αφομοιωθεί, αν όχι ξεπεραστεί. Είναι ακριβώς η ίδια η θεματική τους, που (ταυτόχρονα με τον τρόπο που το διαπραγματεύονται) τις κάνει να ξεχωρίζουν και να μένουν (μάλλον για πάντα) πρωτότυπες, ξεχωριστές και –γιατί όχι λοιπόν- ανυπέρβλητες η κάθε μια με τα χαρακτηριστικά της. Υπάρχει όμως μια μεγάλη διαφορά ανάμεσά τους: Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» έχει στον πυρήνα του την κοινωνία και τις αλλαγές της, ενώ ο «Πολίτης Κέην» το άτομο. Ακριβώς γι’αυτό το λόγο επιλέξαμε να τις θέσουμε σε μια άτυπη «αντιπαράθεση». Επίσης θεωρούμε ότι δεν είναι τυχαίο που ο Δυτικός κόσμος θα προκρίνει τον «Κέην» ενώ θα αναγνωρίζει την τεχνική πρωτοπορία του «Ποτέμκιν».

Σεργκέι Αϊζενστάιν : Το Θωρηκτό Ποτέμκιν

Η θέασή του σε συγκλονίζει στους δύο κυρίαρχους τομείς: το μυαλό και την καρδιά. Ίσως δεν υπάρχει άλλη ταινία τόσο απαιτητική – σχεδόν σε εξουθενώνει παρόλο τη σχετικά μικρή της διάρκεια (65΄). Ο Σεργκέι Αϊζενστάιν, εν έτει 1925, παίρνει «παραγγελιά» για μια ταινία και κατορθώνει να φτιάξει ένα αριστούργημα.

Το 1905 ένα θωρηκτό του τσαρικού στόλου στασιάζει, ενώ παράλληλα στην Οδησσό ξεσπά εξέγερση. Μέσα απ’αυτήν την ιστορία, ο Αϊζενστάιν κατάφερε με την απεικόνισή της να αλλάξει μια για πάντα το σινεμά. Δίνοντας ξεκάθαρα την πολιτική του θέση (και πρόταση) παρουσιάζει ένα ολόκληρο σύνολο από ανθρώπινες αντιδράσεις που μετουσιώνονται σε συνολική κοινωνική συμπεριφορά κάτω από την πίεση των αναγκών. Μπροστά στη δύναμη του θέματός του, δε διστάζει να δώσει συμβολικές διαστάσεις σε ένα ιστορικό γεγονός, αλλάζοντας ακόμη και την ίδια την ιστορία (στην πραγματικότητα το Ποτέμκιν οδηγήθηκε από τους ναύτες του στη Ρουμανία), παραδίνοντας στο κοινό μια ταινία με πολιτική ανάλυση που θα ζήλευε ακόμη και μια αντίστοιχη προκύρηξη! Έχοντας ως συμμάχους του το δικό του πρωτοποριακό μοντάζ και τη μουσική του Σοστακόβιτς δημιουργεί ένα σύνολο που μπορεί άνετα, ενώ υπάρχει μια φρενήρης δράση και αγωνία, να σταματά και να δείχνει το πρόσωπο ενός ναύτη που φαντάζεται τον εαυτό του κρεμασμένο στο κατάρτι (η ταξική συνειδητοποίηση) ή τη φρίκη και τον πόνο μιας μητέρας που κρατάει το παιδί της μέσα σε μια σφαγή. Όσο για την περιβόητη σκηνή στις σκάλες της Οδησσού –ίσως η πιο διάσημη σκηνή στην ιστορία του σινεμά- ξεπερνά πραγματικά την κάθε φαντασία η εξιστόρηση.

Το πιο σημαντικό στοιχείο όμως της ταινίας είναι οι ίδιοι οι ήρωές της. Απλοί άνθρωποι, φτωχοί, εργαζόμενοι, ναυτικοί και απ’ την άλλη μπάντα ο στρατός. Ο ίδιος ο λαός (και θαυμαστά τα έργα του!) πρωταγωνιστής. Ένας λαός που, κάτω από την πίεση της ανέχειας και της ανελευθερίας δε διστάζει να ρισκάρει και να ξεπερνά συνεχώς τα όριά του ενάντια στους δυνάστες του. Γι’ αυτό και ακριβώς θα έχει πάντα μια θέση στο διπλό θρόνο της καρδιάς και του μυαλού μας, γι’αυτό ακριβώς το λόγο θα αποτελεί την ένταση στη φωνή μας.

  

Όρσον Ουέλς : Πολίτης Κέην 

«Πρέπει να ξαναβρούμε την αθωότητα που είχαμε όταν παίζαμε παιδιά»  Φρίντριχ Νίτσε

 Ή αλλιώς «Τι είναι το Rosebud;»

 Ένας δημοσιογράφος, ερευνώντας τη ζωή ενός μεγιστάνα του Τύπου προσπαθεί να βρει την απάντηση στην παραπάνω ερώτηση. Ο Όρσον Ουέλς, σε νεαρή ηλικία, έχοντας στη διάθεσή του –για πρώτη και για τελευταία φορά- όλα τα μέσα από τα studios γυρίζει το αριστούργημά του. Τοποθετεί στον πυρήνα μιας απλής ιστορίας την προσωπική πάλη του ανθρώπου απέναντι στο κοινωνικό περιβάλλον ή ακόμη και απέναντι στον ίδιο τον εαυτό του. Μέσα σ’ένα κόσμο που δημιουργεί κυνικούς ανθρώπους-ανταγωνιστές πώς πρέπει άραγε να σταθεί κάποιος; Μπορεί άραγε μόνος του να το καταφέρει χωρίς να προδώσει τα ευγενικά του χαρακτηριστικά ή αυτά θα αποτελέσουν παλιό κειμήλιο και τρυφερή ανάμνηση; Η ταινία απαντα, παρά τη φαινομενική της απλότητς (να σημειωθεί ότι ο ήρωας είναι εύπορος). Ο «Πολίτης Κέην» σαν ταινία δε σε «ξετρελαίνει» αμέσως. Ωριμάζει όμως με τον καιρό μέσα σου, μέχρι να μετασχηματιστεί σε άποψη και να αντιληφθείς την αξία της. Ο Ουέλς δεν προδίδει το όραμά του (άλλωστε στη ζωή του το έκανε σπάνιες φορές) και τοποθετεί στο κέντρο της ταινίας του έναν «bigger than life» χαρακτήρα, αγαπημένη του συνήθεια. Μη συνηθισμένοι άνθρωποι, που στο πρόσωπό τους συμπυκνώνεται ένα μεγάλο δίλημμα που θέτει το περιβάλλον τους (όπως και στον «κύριο Άρκαντιν», τον «Οθέλλο», το μεγάλο ανολοκλήρωτο όραμα του «Δον Κιχώτη» κ.α.). Πορεύονται στη ζωή τους σταθερά βασισμένοι στον εαυτό τους και τις αρχές τους, πατώντας γερά στα πόδια τους μέχρι τη στιγμή του διλήμματος. Ξεπερνούν συνεχώς τα όριά τους, μέχρι την «ώρα της αποκαθήλωσής τους». Ακριβώς επειδή τα ίδια ερωτήματα και οι απαντήσεις τους αποτελούν σταθερή συνιστώσα στη ζωή μας, θα τους αγαπάμε, θα κατανοούμε το δράμα τους προσπαθώντας να ξεπεράσουμε τα προβλήματά μας…

Σάκης Ζέρβας